A NON-PROFIT

A NON-PROFIT, NON-COMMERCIAL PUBLIC SERVICE INITIATIVE BY SURESH SHIRODKAR

रम्य ते बालपण!

'श्रावण मासि हर्ष मानसी' म्हणत रिमझिम पावसात चिंब भिजलेले ते दिवस किंवा 'आनंदी आनंद गडे' म्हणत नाचत-बागडत मारलेल्या उड्या; 'पावसाच्या धारा येती झरझरा' म्हणत पाण्यात सोडलेल्या कागदी बोटी; 'छान किती दिसते.. फुलपाखरू' गुणगुणत बागेत बागडलेले ते क्षण. प्रिय अमुचा एक महाराष्ट्र देश' किंवा 'आमुचे.. चढवू गगनी निशाण' म्हणत पंधरा ऑगष्टच्या प्रभातफेरीत भरपावसात भिजत दिलेल्या घोषणा; 'लाडकी बाहुली होती माझी एक' म्हणत खेळलेले भातुकलीचे खेळ.. रम्य ते बालपण आणि रम्य ते शालेय जीवन! वयं पुढे पुढे सरकत गेले तसे बालपण निघून गेलं. पण व्यक्ती वयाने किंवा कर्तृत्वाने कितीही मोठी झाली तरी प्रत्येकाच्या अंतःकरणात कुमार वयात शिकलेले धडे आणि कवितांसाठी एक छोटासा कोपरा राखून ठेवलेला असतो. कुमार वयात शिकलेले धडे आणि विशेषत: कविता यांचा बालमनावर उमटलेला विलोभनीय ठसा जीवनात कधीच पुसला जात नाही. शालेय अभ्यासक्रमातल्या कविता आजही विसरता येत नाहीत. किंबहूना, अगदी बालपणापासून त्या कविता कुठेतरी खोलवर आपल्या मनात घर करून बसलेल्या असतात. शालेय जीवनात शिकत असताना ज्या शिक्षकांनी अशा कविता आपल्या हृदयावर बिंबविल्या त्या गुरुजनांचे ॠण कसं व्यक्त करावं हे कळत नाही.

साधारणत: १९४० सालापासून अगदी अलीकडच्या शालेय अभ्यासक्रमातल्या म्हणजेच जवळजवळ तीन पिढ्यांनी अभ्यासलेल्या काही निवडक कविता इथे संग्रहीत करून त्या गुरुजनांना आणि सर्व मान्यवर कविंना हा मानाचा मुजरा...!!

सुचना:

~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
महत्त्वाची सुचना: ह्या ब्लॉगवरील प्रकाशित सर्व कविता बालभारती, युवकभारती, कुमारभारती या पाठ्यपुस्तकातील आणि १९७१-७२ पुर्वीच्या शालेय स्तरावरील क्रमिक पुस्तकातील असून, माझ्याकडून त्या कवितांचा कोणताही व्यवहारी वापर होत नाही. ह्या सर्व कविता वेगवेगळ्या माध्यमांतून संकलित करून आंतरजालावर केवळ हा एक संग्रह बनवलेला आहे. या सर्व कवितांचे हक्क महाराष्ट्र राज्य पाठ्यपुस्तक निर्मिती व अभ्यासक्रम संशोधन मंडळ, माध्यमिक व उच्य माध्यमिक शिक्षण मंडळ, संबंधित कवी किंवा त्यांच्या वारसदारांकडे सुरक्षित असून कोणत्याहि प्रकारे कॉपीराईट भंग करण्याचा अथवा कोणाच्या भावना दुखवण्याचा उद्देश नाही. केवळ मराठी काव्य-रसिक, वाचक आणि अभ्यासक यांना शालेय अभ्यासक्रमातील अनमोल कवितांचा खजिना आंतरजालावर एकत्र उपलब्ध करून देण्याचा हा एक प्रांजळ प्रयत्न आहे.

येथील कवितांच्या प्रकाशनाबद्दल संबंधितांना काही आक्षेप असल्यास किंवा कॉपीराईट हक्क भंग होत असल्यास त्या काढून टाकल्या जातील. प्रत्येक कवितेच्या खाली कवींची नावे दिली असून नजरचुकीने एखादे नाव राहिले असल्यास किंवा चुकीचे नाव दिलेले असल्यास कृपया लक्षात आणुन द्यावे ही विनंती.

ह्या ब्लॉगवरील कविता कॉपी पेस्ट (Copy & Paste) करता येणार नाहीत याची काळजी घेण्यात आली आहे. तुम्ही या उत्तमोत्तम कविता वाचाव्यात, त्यांचा आनंद घ्यावा याचसाठी आंतरजालावर उपलब्ध करुन दिल्या आहेत. आपणांस या कविता विनासायास एकाचठिकाणी उपलब्ध करून देण्यासाठी संग्राहकाने घेतलेले कष्ट, वेळ आणि श्रम याची बूज राखणे अपेक्षित आहे. कॉपी पेस्टचा अंगवळणी पडलेला शॉर्टकट चोखाळण्यापेक्षा ब्लॉगच्या लिंकचा उपयोग करावा असे संग्राहकाला वाटते. एखादी कविता तुमच्या संग्रही असावी असं वाटलं तर ती लिहून काढा, अथवा, तुमचा इ-मेल आयडी आम्हाला कळवल्यास आपल्याला हवी असलेली कविता मेलवरून जरुर पाठवू.

कृपया ह्या ब्लॉगवरील साहित्याचा कुणीही व्यवहारी वापर करू नये हि विनंती. सर्व वाचकांनी याची नोंद घ्यावी.

ब्लॉगला भेट दिल्याबद्दल धन्यवाद !

- सुरेश शिरोडकर (संग्राहक)
balbharati.suresh@gmail.com
skarsuresh@gmail.com
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~

27 December 2013

बाळाची बोली


आई ! आई! बोलतो कसा हा आई !

म्हणतो 'मं मं' भूक लागतां
'पा पा' करतो पाणि मागतां
म्हणतो 'दू दू ' दुधास बघतां
हसतो ही ही ! बोलतो कसा हा आई ! ll १ ll

तेल माखतां करतो 'तो तो',
न्हाउं घालतां 'बुडु बुडू' म्हणतो
तसाच झोपीं जातां म्हणतो
'गाई गाई' ! बोलतो कसा हा आई ! ll २ ll

मला पाहतां म्हणतो 'ता ता'
'बा बा' करतो बाबा दिसतां
आणि धोकतो उठतां बसतां,
'याई याई' ! बोलतो कसा हा आई ! ll ३ ll

यास पाखरें 'चिउ' वा 'काऊ',
'माउ' मांजरी, उंदिर'बाऊ',
फळें मिठाई खाऊ 'आऊ'
'हम्मा' गाई ! बोलतो कसा हा आई ! ll ४ ll

'टण टण' म्हणतो पायगाडीला
म्हणतो 'पो पो' मोटारीला
आणि बोलतो आगागाडीला
'भप भप ई ई' ! बोलतो कसा हा आई ! ll ५ ll


– भवानीशंकर पंडित

25 December 2013

मित्र आमुचा नवा

संगणक हा संगणक मित्र आमुचा नवा
जेथे तेथे ज्याला त्याला सदोदित तो हवा

हिशेब मोठे, आकडेमोड करतो चुटकीसरशी
अन वेगाच्या स्पर्धेमध्ये सदैव याची सरशी

'कि' बोर्डावर टाईप करावे 'माउस' वरती क्लिक
म्हणे संगणक "विश्वामधले तुला हवे ते शिक"

देते आम्हा 'इंटरनेट' ज्ञान, रंजन सारे
जगभरातील मित्रमैत्रिणी, नाविन्याचे वारे

विश्वचि अवघे संगणकाने दिधले अमुच्या हाती
विश्वाशीही जोडू आता बंधुत्वाची नाती


— अविनाश रघुनाथ ओगले

24 December 2013

आकाशातील घारीस

अमर्याद हा व्योमसिंधू गभीर
मधें चालली घार ही नाव धीर
अशी उंच ही एकटी संचरे कां
पुसाव्या हिला सर्व येथून शंका ll १ ll

जगाच्या भला थोरला हा पसारा
तुला वाटला काय नि:सार सारा
म्हणोनी अम्हां सोडूनी भूमिभागीं
सदा हिंडसी उंच आकाशमार्गी ll २ ll

खरे प्रेम नाहीं, खरा स्नेह नाहीं,
दयालेश माया नसे येथ कांहीं,
असें वाटलें काय बाई तुला गे !
म्हणोनी तुला अंबरी गोड लागे ? ll ३ ll

जयानें तुझें प्रेम चोरूनि नेलें,
तुला एकलें खालती सोडियेलें,
तया वल्लभा अंबरी शोधण्यातें,
निघालीस का सांग बाई ! खरें तें ? ll ४ ll

गतप्राण झालीं तुझी काय बाळें,
तुला वाटलें प्राण त्यांचे उडाले,
म्हणोनी पुन्हा त्यांस आणावयाला
नभी हिंडशी सांग बाई ! कशाला ? ll ५ ll

जयानें तुझी निर्मिली पक्षिकाया,
दिली अंबरी शक्ति तूतें उडाया,
तुला जो सदा पोषितो वाढवीतो,
नभी शोधिसी काय बाई ! विधी तो ? ll ६ ll

जगा त्रासुनी लोक संन्यास घेती,
घरा सोडुनी वास रानीं करिती,
परी रानही सोडिलें दूर खालीं,
विरक्ती अशी प्राप्त कां सांग झाली ? ll ७ ll

जगाचा तुला वीट आला कशानें ?
मला गूढ सांगे, तुझ्या संगती ने !
नको येथलें प्रेम खोटें क्षणाचें,
गडे ! दाव जें सत्य, जें शाश्वतीचें ! ll ८ ll


– दत्त

20 December 2013

उद्योगी मुंग्या

इवल्या इवल्या मुंग्या, नेसतात लाल लुंग्या
उद्योग एकजुटीच्या वाजवत जाती पुंग्या ll १ ll

मिळून जाती अवघ्या, धान्य गोळा करायला
धडपड त्यांची बघता होतं पहा लाजायला ll २ ll

कणकण धान्यातून साठवण भविष्याची
त्यामुळे चिंता नसते, ओल्या सुक्या दुष्काळाची ll ३ ll

एका रांगेत जायच्या, शिस्त पहा कशी
कसलेल्या सैनिकांची, फौज चालते जशी ll ४ ll

दुजाभाव हेवादावा, नसे काही कटकट
एकजुटीनं झटती, कोठार भरे झटपट ll ५ ll

आळसाचे नाव त्यांच्या, ध्यानीमनी नसते
सर्व मिळुन राबणे, पक्के मनात असते ll ६ ll


— जयश्री चुरी

6 November 2013

श्रावण

आला श्रावण श्रावण
गुच्छ रंगांचे घेऊन,
ऊनपावसाचे पक्षी
आणी ओंजळीमधून.

निळे स्वप्न कुजबुजे
हळू पाखरांच्या कानी,
ऊन कोवळे दाटले
केशराच्या रानोरानी.

आता मेल्या मरणाला
जिती पालवी फुटेल,
गोठलेल्या आसवांना
पंख नवीन येतील.

आता धरतील फेर
कवडशांची डाळिंबे,
वर्षतील नभातून
शाश्वताची निळी टिंबे.

आला श्रावण श्रावण
ओल्या सोनपावलांनी,
दाही दिशा महिरल्या
यौवनाच्या मंजिऱ्यांनी.



प्रा. सदानंद रेगे


(संकलन - मृदुला तांबे, मुंबई)

14 October 2013

आम्ही तिघे भाऊ

आम्ही तिघे भाऊ, एका खांबावर राहू
खांबावरनं वाहनांची गंमत आम्ही पाहू ll धृ ll

मी मोठा भाऊ, रंग आहे लाल माझा
रस्त्यावर असतो मी एकमेव राजा
मला पाहून रस्त्यावर थांबतात गाड्या
माझ्यापुढे चालत नाहीत वाहनांच्या खोड्या
मी जाताच वाहनांचे ताफे लागतात धावू ll १ ll

मी धाकटा भाऊ, माझा रंग आहे हिरवा
मी सांगे सगळ्यांना चला जावा धावा
मला पाहून रस्त्यावर वाहनांची ये जा
मोठा भाऊ लगेच म्हणे आता नंबर माझा
सांगा त्याची आज्ञा मोडून कसा पुढे जाऊ ll २ ll

मी मधला भाऊ, माझा रंग आहे पिवळा
रस्त्यावरचे सगळे लोक मला म्हणती बावळा
मोठ्याचे ऐकले मी तर गाड्या न धावती
धाकट्याचे ऐकले मी तर गाड्या न थांबती
कळत नाही मला मी कुणाची बाजू घेऊ ll ३ ll


— संजय उपाध्ये

19 September 2013

विवेक

वाट पुसल्याविण जाऊं नये
फळ वोळखिल्याविण खाऊं नये
पडिली वस्तु घेऊं नये
येकायेकीं ll १ ll
अति वाद करूं नये
पोटीं कपट धरूं नये
शोधल्याविण करूं नये
कुळहीन कांता ll २ ll
विचारेंविण बोलों नये
विवंचनेविण चालों नये
मर्यादेविण हालों नये
कांहीं येक ll ३ ll
प्रीतीविण रुसों नये
चोरास वोळखी पुसों नये
रात्री पंथ क्रमूं नये
येकायेकीं ll ४ ll
जनीं आर्जव तोडूं नये
पापद्रव्य जोडूं नये
पुण्यमार्ग सोडूं नये
कदाकाळीं ll ५ll
निंदा द्वेष करूं नये
असत्संग धरूं नये
द्रव्यदारा हरूं नये
बळात्कारें ll ६ ll
वक्तयास खोदूं नये
ऐक्यतेसी फोडूं नये
विद्याअभ्यास सोडूं नये
कांहीं केल्या ll ७ ll
तोंडाळासि भांडों नये
वाचाळासी तंडों नये
संतसंग खंडूं नये
अंतर्यामीं ll ८ ll
अति क्रोध करूं नये
जिवलगांस खेदूं नये
मनीं वीट मानूं नये
सिकवणेचा ll ९ ll
क्षणाक्षणां रुसों नये
लटिका पुरुषार्थ बोलों नये
केल्याविण सांगों नये
आपला पराक्रमु ll १० ll
बोलिला बोल विसरों नये
प्रसंगी सामर्थ्य चुकों नये
केल्याविण निखंदूं नये
पुढिलांसि कदा ll ११ ll
आळसें सुख मानूं नये
चाहाडी मनास आणूं नये
शोधिलुआविण करूं नये
कार्य कांहीं ll १२ ll
सुखा आंग देऊं नये
प्रेत्न पुरुषें सांडूं नये
कष्ट करितां त्रासों नये
निरंतर ll १३ ll
सभेमध्यें लाजों नये
बाष्कळपणें बोलों नये
पैज होड घालूं नये
काहीं केल्या ll १४ ll
बहुत चिंता करूं नये
निसुगपणें राहों नये
परस्त्रीतें पाहों नये
पापबुद्धी ll १५ ll
कोणाचा उपकार घेऊं नये
घेतला तरी राखों नये
परपीडा करूं नये
विस्वासघात ll १६ ll
शोच्येंविण असों नये
मळिण वस्त्र नेसों नये
जणारास पुसों नये
कोठें जातोस म्हणौनी ll १७ ll
व्यापकपण सांडूं नये
पराधेन होऊं नये
आपलें वोझें घालूं नये
कोणीयेकासी ll १८ ll
पत्रेंविण पर्वत करूं नये
हीनाचें रुण घेऊं नये
गोहीविण जाऊं नये
राजद्वारा ll १९ ll
लटिकी जाजू घेऊं नये
सभेस लटिकें करूं नये
आदर नस्तां बोलों नये
स्वभाविक ll २० ll
आदखणेपण करूं नये
अन्यायेंविण गांजूं नये
अवनीतीनें वर्तों नये
आंगबळें ll २१ ll
बहुत अन्न खाऊं नये
बहुत निद्रा करूं नये
बहुत दिवस राहूं नये
पिसुणाचेथें ll २२ ll
आपल्याची गोही देऊं नये
आपली कीर्ती वर्णूं नये
आपलें आपण हांसों नये
गोष्टी सांगोनी ll २३ ll
धूम्रपान घेऊं नये
उन्मत्त द्रव्य सेवूं नये
बहुचकासीं करूं नये
मैत्री कदा ll २४ ll
कामेंविण राहों नये
नीच उत्तर साहों नये
आसुदें अन्न सेऊं नये
वडिलांचेंहि ll २५ ll
तोंडीं सीवी असों नये
दुसऱ्यास देखोन हांसों नये
उणें अंगीं संचारों नये
कुळवंताचे ll २६ ll
देखिली वस्तु चोरूं नये
बहुत कृपण होऊं नये
जिवलगांसी करूं नये
कळह कदा ll २७ ll
येकाचा घात करूं नये
लटिकी गोही देऊं नये
अप्रमाण वर्तों नये
कदाकाळीं ll २८ ll
चाहाडी चोरी धरूं नये
परद्वार करूं नये
मागें उणें बोलों नये
कोणीयेकाचें ll २९ ll
समईं यावा चुकों नये
सत्वगुण सांडूं नये
वैरियांस दंडूं नये
शरण आलियां ll ३० ll
अल्पधनें माजों नये
हरिभक्तीस लाजों नये
मर्यादेविण चालों नये
पवित्र जनीं ll ३१ ll
मूर्खासीं संमंध पडों नये
अंधारीं हात घालूं नये
दुश्चितपणें विसरों नये
वस्तु आपुली ll ३२ ll
स्नानसंध्या सांडूं नये
कुळाचार खंडूं नये
अनाचार मांडूं नये
चुकुरपणें ll ३३ ll
हरिकथा सांडूं नये
निरूपण तोडूं नये
परमार्थास मोडूं नये
प्रपंचबळें ll ३४ ll
देवाचा नवस बुडऊं नये
आपला धर्म उडऊं नये
भलते भरीं भरों नये
विचारेंविण ll ३५ ll
निष्ठुरपण धरूं नये
जीवहत्या करूं नये
पाउस देखोन जाऊं नये
अथवा अवकाळीं ll ३६ ll
सभा देखोन गळों नये
समईं उत्तर टळों नये
धिःकारितां चळों नये
धारिष्ट आपुलें ll ३७ ll
गुरुविरहित असों नये
नीच यातीचा गुरु करूं नये
जिणें शाश्वत मानूं नये
वैभवेंसीं ll ३८ ll
सत्यमार्ग सांडूं नये
असत्य पंथें जाऊं नये
कदा अभिमान घेऊं नये
असत्याचा ll ३९ ll
अपकीर्ति ते सांडावी
सद्कीर्ति वाढवावी
विवेकें दृढ धरावी
वाट सत्याची ll ४० ll
नेघतां हे उत्तम गुण
तें मनुष्य अवलक्षण
ऐक तयांचे लक्षण
पुढिले समासीं ll ४१ ll



- समर्थ रामदास (नारायण सूर्याजी ठोसर)


(बालभारती पाठ्यपुस्तकात फक्त चारच कडवी आहेत)

8 May 2013

पुरे जाणतों मीच माझें बल !

हा एक कक्षेंत छावा गजाचा, दुजीमाजि हा सिंह केकावतो,
हा जाहला अर्धमेला भयानें लपोनी महाव्याघ्न डोकावतो;
हे पर्वतांचे उभे क्षुद्र धोंडे, महासागरांचे पुढें पल्लव !
बोला हवे तें, मला काय त्याचे ? पुरे जाणतों मीच माझें बल ।।

भूगोल हा दोन बोटांत माझ्या, नको अंतराला तुझी थोरवी
पाहीन एके दिनीं मीच सारे कुठें झांकलेले तुझे ते रवि !
हीं पंचभूतें मला सेविणारीं, खरें सांगतो मी न गर्वाकुल;
बोला हवे तें, मला काय त्याचे ? पुरे जाणतों मीच माझें बल ।।

मी भासतों कीट, ही भूति माझी परी भेदि सूर्याचिया मंडळा,
तूं हास काला मला, मी तुलाही सदा हासतों गर्विता, चंचला;
हे आधिंनो व्याधिंनो ! माक्षिकांनो ! तुम्ही बापुडीं कायशी दुर्बल !
बोला हवे तें, मला काय त्याचे ? पुरे जाणतों मीच माझें बल ।।

हे विश्व सारे विहारास माझ्या, पुरेसे न होईल, शंका नको,
हा मर्त्य, हा देहकारानिवासी, बळे हीन हा, कांहिं कोणी बको !
मी मर्त्य, मी मृत्युला जिंकणारा! जगी धूळ, मी दिव्यता उज्ज्वल !
बोला हवे तें, मला काय त्याचे ? पुरे जाणतों मीच माझें बल ।।

मी ओळखीलें मला पूर्ण; आतां कशाला मला पाहणे आरसे ?
माझ्यापुढें नित्य आत्मानुभूती; पटावे दुजे तर्क आतां कसे ?
मी ईश्वराच्या जगत्कारणाच्या, खरी हेतुची पूर्तता मंगल !
बोला हवे तें, मला काय त्याचे ? पुरे जाणतों मीच माझें बल ।।


— ना. वा. टिळक

(Compiled by : Ms. Mrudula Tambe, Mumbai)

13 April 2013

नवी पिढी

गतकाळाची होळी झाली, धरा उद्याची उंच गुढी
पुराण तुमचे तुमच्यापाशी, ये उदयाला नवी पिढी ॥

ही वडिलांची वाडी तुमची, तुम्हास ती लखलाभ असो
खुशाल फुटक्या बुरुजांवरती पणजोबांचे भूत वसो
चंद्रावरती महाल बांधू, नको अम्हाला जीर्ण गढी ॥१॥

देव्हाऱ्यातिल गंधफुलांतच झाकुन ठेवा ती पोथी
अशी बुद्धीला भूक लागता कशी पुरेल अम्हा बोथी
रविबिंबाच्या घासासंगे हवी कुणाला शिळी कढी? ॥२॥

शेषफणेवर पृथ्वी डोले ! मेरूवरती सूर्य फिरे !
स्वर्गामध्ये इंद्र नांदतो ! चंद्र राहूच्या मुखी शिरे !
काय अहाहा बालकथा या, एकावरती एक कडी ॥३॥

दहा दिशांतुन अवकाशातुन विमान अमुचे भिरभिरते
अणुरेणूंचे ग्रहगोलांचे रहस्य सारे उलगडते
नव्या जगाचे नायक आम्ही, तुम्ही पूजावी जुनी मढी ॥४॥


— वसंत बापट

2 April 2013

इच्छा

रोज वाटे एका फुला
कधी उडता येईल मला ?
इथं तिथं जाता येईल
भारी भारी मज्जा होईल

पाकळी पाकळी लागतां पसरू
फुलच झालं फुलपाखरु
इकडून तिकडे उडत जाता
कोण त्याला अडविल आता ?

एक वात मिणमिणत
मनात असते गुणगुणत
जर का मला उडतां येईल
भारी भारी मज्जा होईल

गुणगुणत असतां सुटले भान
वातीला फुटले पंख छान
राहील आतां कशी घरात
काजवा होऊन गेली वात

पडल्या जागी तळ्यातलं पाणी
एकच विचार मनात आणि
आमचा आपला तळ खाली
पक्षी तेवढे उंच आभाळी

म्हणुन त्याची वाफ झाली
तळं सोडून वर निघाली
वाफेला मग पंख फुटले
ढग होऊन उडत सुटले.

मलाही वाटतं घोडा व्हावं,
माळावरुन दौडत जावं
कधी वाटतं होऊन मासा
पाण्यात पोहत राहीन खासा.

कधी वाटतं पक्षी व्हावं
आकाशातून उंच उडावं
कधीच नाही का होणार असं
जसं मनात येतं तसं


— रवींद्रनाथ टागोर
(अनुवाद : पु. ल. देशपांडे)


(सौजन्य: दिपा जोशी)

तिसरं आणि चौथं कडवं पाठपुस्तकात नाही.

1 April 2013

माझी आई

घंटा वाजता बंद होय शाळा,
घरी जायाची घाई फार बाळा.

फुले रंगीत फांद्यांवरी आली
'थांब ना रे', बाळास त्या म्हणाली.
बाळ बोले, 'मला वेळ नाही,
घरी जायाची असे फार घाई.'

फुलपाखरु तिथे एक आले,
ट्ट खेळाचा खूप खूप चाले.
बाळ बोले, 'मला वेळ नाही,
घरी जायाची असे फार घाई.'

झाड सोडूनी पक्षी येत खाली,
गीत गाऊन त्यास मोह घाली.
बाळ बोले, 'मला वेळ नाही,
घरी जायाची असे फार घाई.
सखेसोबती तुम्ही सर्व काही,
परी आवडते मला फार आई.'


— अज्ञात

27 February 2013

कावळा व बगळा

कावळा म्हणे मी काळा
पांढरा शुभ्र तो बगळा
दिसतसे ll १ ll

वाहवा तयाची करिती
मजलागीं धिक्कारीती
लोक हे ll २ ll

मग विचार त्याने केला
पैशाचा साबू आणिला
झडकरी ll ३ ll

फासुनी सर्व शरिराला
खडकासी घाशित बसला
नदिवरी ll ४ ll

घाशिले अंग बहु बळें
रक्त त्यामुळें वाहुं लागले
घाबरा झाला
बापुडा शेवटीं मेला ll ५ ll


- रा. देव

25 February 2013

पंचारती

मराठीच्या महाराष्ट्रा
आज स्वागत स्वागत
सह्याद्रीच्या कड्यावरी
वाजे वाऱ्याची नौबत !

काळ-कवाड फोडून
आल्या आल्या साऱ्याजणी,
महाराष्ट्राच्या स्वागता
आज मानाच्या धनिणी !

शकुनाचा हाती दीप
महदंबा आधी येई,
रचे दीपांची आरास
घवळिल्या दिशा दाही !

नामयाच्या जनाईने
केले सडासंमार्जन,
हात अबीर-मंजिरी
गंधे भारिले गगन !

केली जळक्या काडीची
लक्ष्मीबाईने लेखण,
चित्रे रेखिली स्वागता
रंग प्राणाचे भरून !


अहिराणी बहिणाबाई
आणि तव्याची भाकर
ओवाळून टाकायाला
उभी राहिली तत्पर !


देवी अहिलेच्या हाती
पुण्यतीर्थाचा कलश,
नेत्र कराया पवित्र
उभी राहिली सहर्ष !


ओवाळाया महाराष्ट्रा
आज जिजाईच्या हाती,
कोटी सूर्याच्या तेजाने
उचंबळे पंचारती !




— इंदिरा नारायण संत

23 February 2013

मुक्या जिवांचे दु:ख

कोरडे जे शेत आहे
ओलित झाले पाहिजे
मुक्या जिवांचे दु:ख ह्या
बोलीत आले पाहिजे ll

छते ऊन्हाची घराला,
नांदते जीव पोळती
फुफाट्याच्या वाहणा
पायांमधूनी घालती
दाह त्यांच्या वेदनांचे
झेलीत गेले पाहिजे ll १ ll

आभाळ अंतरातले
सोसतांना फाटलेले
अश्रू दो डोळ्यांतले
गाळतांना दाटलेले
महापूरांना बांध ह्या
घालीत गेले पाहिजे ll २ ll

नांगरल्या शेतापरी
काळीज दु:ख साहते
तरी सुगीचे डोलत्या
स्वप्न हिरवे पाहते
अर्थ ह्या स्वप्नातही
पेरीत गेले पाहिजे
मुक्या जिवांचे दु:ख ह्या
बोलीत आले पाहिजे ll ३ ll


— विठ्ठल वाघ

22 February 2013

आठवते ना

आठवते ना-
ओढयाकाठी अपुल्या घरची
गाय घेऊनी धावत होतो
चरावयाला सोडूनिया तिज
पारंब्यावर लोंबत होतो !
आठवते ना-
डोहामधले स्वैर डूंबणे
अंगावरचे ओले कपडे
अंगावरती तसेच सुकणे,
सुकता कपडे पुन्हा पोहणे

आठवते ना-
करवंदाचा चीक बिलगता
बोटे अपुली बसली चिकटून
अन कैऱ्यांच्या दिवसामध्ये
हातकातडीं गेली सोलून
आठवते ना-
हातामध्ये हात घालुनी
अर्धा डोंगर गेलो चढूनी
वर्गामधल्या गोष्टी बोलत
उन्हात फिरलो शेतांमधूनी

मला तरी नित आठवते गा
आठवते ते फुलते जीवन
आक्रसलेल्या चाळीमध्ये
उबगुनी जाता देह आणि मन



– वि. म. कुलकर्णी

(Compiled by : Ms. Mrudula Tambe)

11 February 2013

मुलांस बोध

[भुजंगप्रयात]

बरें सत्य बोला यशातथ्य चाला ।
बहू मानिती लोक येणें तुम्हांला ॥
धरा बुद्धि पोटीं विवेकें तुम्ही हो ।
बरा गूण तो अंतरामाजिं राहो ॥१॥

सदा दात घांसोनि तोंडा धुवावें ।
कळाहीन घाणेरडें, बा, नसावें ॥
सदा सर्वदा यत्न सोडूं नये रे ।
बहू काळ हा खेळ कामा नये रे ॥२॥

दिसामाजि कांहींतरी तरी तें लिहावें ।
प्रसंगी अखंडीत वाचीत जावें ॥
गुणश्रेष्ठ ऊपास्य त्यांना करावें ।
बरें बोलणें नित्य जीर्वी धरावें ॥३॥

बहू खेळ खोटाचि आलस्य खोटा ।
समस्तांशिं भांडेल तोची करंटा ॥
बहूतां जनांलागिं जीवें धरावें ।
भल्या संगतीं न्याय तेथें वसावें ॥४॥

विवेकेंविणें सर्वही दंभ झाला ।
बहू नेटका सज्जला साज केला ॥
प्रतीतीविणें बोलणें व्यर्थ होतें ।
विचारेंविणें सर्वही व्यर्थ हो तें ॥५॥

हिशेबी सदा न्याय सांडू नये रे ।
कदाचित अन्याय होता ढका रे ॥
जनीं सांडीतां न्याय रे दु:ख होतें ।
महासौख्य तेही अमस्मात जातें ॥६॥

प्रचीतीविणें बोलणे व्यर्थ वाया ।
विवेकेविणें सर्वहि दंभ जाया ॥
बहू सज्जला नेटका साज केला ।
विचारेंविणें सर्वही व्यर्थ गेला ॥७॥

वरीं चागंला अंतरीं गोड नाहीं ।
तया मानवाचे जिणे व्यर्थ पाहीं ॥
वरीं चांगला अंतरीं गोड आहें ।
तयालागी कोणीतरीं शोधिताहें ॥८॥

सदा अंतरीं गोड तें सांडवेना ।
कदा अंतरीं ओखटे देखवेना ॥
म्हणुनी भला गूण आधी धरावा ।
महाघोर संसार हा नीरसावा ॥९॥

'भला रे भला' बोलती तें करावें ।
बहुतां जनांचे मुखे येश घ्यावें ॥
परी शेवटी सर्व सोडुनि द्यावें ।
मरावे परी कीर्ति रुपेउरावें ॥१०॥



- समर्थ रामदास (नारायण सूर्याजी ठोसर)

8 February 2013

चिमण्यांस !

या चिमण्यांनों, या गS या
अंगणि माझ्या नाचाया
टपटप पाउल वाजूं दे
झपझप पाउल चालूं दे ।।१।।

ही घ्या टाळी वाजवितें
हें घ्या गाणें मी म्हणतें
एकामागुन एक फिरा
हळूच वळवा मान जरा ।।२।।

चटकन उचला तांदूळ
भरकन फिरवा पाऊल
नाच कुणी पाहिल अपुला
लपा ! उठा ! जा, दूर पळा ! ।।३।।



- वनमाळी (वा. गो. मायदेव)

7 February 2013

गरिबीचा पाहुणचार

या बसा पाव्हनं असं, रामराम घ्या !
कोनच्या तुम्ही गांवाचं ? गाठुडं तिठं राहुंद्या !

घोंगडी टाकली इठं, बसा तीवर
अनमान करुं नका आतां, हें समजा अपुलं घर

वाढूळ चालतां जनूं, लई भागलां
हें पगा, काढलंय पाणी, आंघूळ कराया चला

आटपा बिगीनं जरा, ताट वाढलं
पाव्हनं, चला या आतां, हें पगा पिढं टाकलं

वाढली पगा ज्वारिची जाड भाकरी
निचितीनं जेवा आतां, जायचं न शेतावरी

लइ सुगरण मपली बरं कारभारिण
किती अपरुक झालं हाए, हें कांद्याचं बेसन !

लसणीची चटणी उजुन पगा वाढली
ती मधून तोंडी लावा, लागती तिखट चांगली !

चापून अतां होउं द्या, करुं नका कमी
मीठभाकरी गरीबाची, घ्या गोड करोनी तुम्ही

इकत्यांत कसं उरकलं? हें नव्हं खरं
आनकी येक चतकोर, घ्यायला पाहिजे बरं !

कां राव हात राखुनी असं जेवतां ?
ए अगS वाढ कीं त्यांना, हां ब्येस जाहलं अतां !

हो, झालंच आतां, उठा, चला भाइर
घ्या हातावरतीं पाणि, नी बसा पथारीवर

पाव्हनं, नीट भिंतिला बसा टेंकुनी
हें खांड घ्या सुपारीचं, घ्या तोंडामदिं टाकुनी

ही भरली चिलमीमदीं तमाखू अहा !
पेटली कशी पण नामी, झुरका तर घेउन पहा

जायचं काय म्हंगतां ? झोंप घ्या जरा
जाताल उद्यां, कां घाई ? छे, बेत नव्हं हा बरा

भारीच तुम्ही हे बुवा, जायचंच का ?
तारीख चालली वायां, गरिबाचं ऎकु नका

शेवटीं निघालांत ना ? जपूनीच जा
गरिबाची ओळख ठेवा, या बरं, रामराम घ्या !



– ग. ल. ठोकळ

5 February 2013

द्वाड मनी

गुणी आणि अवगुणी— अशी ही द्वाड आमुची मनी ll ध्रु. ll
जशी काय ही बाई कोणी
आली बर्फाच्या देशांतुनि
अंगाला कापूस डकवुनी
मऊ रेशमाहुनी— अशी ही द्वाड आमुची मनी ll १. ll
डोळे इवलाले लुकलुकती
अधिकच घारेपणांत खुलती
नजर असे पण चोरटी किती
सदा दंग अंगणी— अशी ही द्वाड आमुची मनी ll २ ll
दंग अशी खेळांत तरी पण
गर्का देइल (तोहि एक क्षण)
आणि काय—ये ध्यानी मागुन
प्यालि दूध चोरुनी— अशी ही द्वाड आमुची मनी ll ३ ll
मनी मावशी माझी मांजरी
तुम्हांहून लाडकी कितीतरी
बिलगूं का— पण पळाली दुरी 
मला ओरबाडुनी— अशी ही द्वाड आमुची मनी ll ४ ll
अशी द्वाड तर, गट्टी सोडुं का ?
किंवा थोडें दुध तोडुं का ?
वाळुन ही पण जाइल अक्का.
नका बोलुं हिज कुणी— लाडकी जरी द्वाड मनी ll ५ ll




– अज्ञातवासी (दिनकर गंगाधर केळकर)

किमया

उभारून कर उभे माड हे
शिरीं वीरांपरी झेलीत वृष्टी
जरा पहावे क्षितिजावर तर
बुडून जाते धुक्यात दृष्टी

हिरवी झाडे—शामल डोंगर
धुसर निळसर तलम हवा ही
लाल गढूळ जलातूंन वाहे
उसळत खिदळत चंचल काही

भिजून गेलें पंख तरीही
बसला तारांवरती पक्षी
मधेच ठिबके थेंब कोवळा
फुलवित जळी वलयांची नक्षी

मिचकावीत केशरी पापणी
कुठे दूरच्या ज्योती हसती
कुठे घरांच्या कौलारांवर
गुच्छ धुरांचे झुलती… भिजती

छेडी सुरावट मल्हाराची
धारांच्या तारांवर वारा
लख्ख विजेच्या प्रतिबिंबाचा
जळात गोठून झाला पारा

ध्वज मिरवीत काजळी धूराचा
आगगाडी ये दूरून उत्सुक
खडखड धडधड आज तिची पण
भिजून झाली हळवी नाजूक.


— मंगेश पाडगांवकर

(Compiled by : Ms. Mrudula Tambe)

30 January 2013

कळयांची फुलें कशी झाली ?

बाळ कुणी । संध्याकाळीं रमे गुणी ॥
खेळतसे । बाळ अंगणीं हवें तसें ॥
बागेंत । मौजेनें झोंके घेत ॥
तों दिसली ! सुंदरशी त्याला वेली ॥
देठ कोंवळे । हिरवे पिवळे । नाजुक सगळे ॥
ती वेलीं । हिरवा शालू पांघरली ॥१॥


परी तया । हवा सोबती खेळाया ॥
खेळगडी । मूल फूल सुंदर जोडी ॥
पाहतसे । परि वेलीला मूल नसे ॥
तिच्या कळ्या । होत्या मिटलेल्या सगळ्या ॥
जणुं दमल्या । फार खेळुनी; मग निजल्या ॥
हवेंत डुलणें । हेंच खेळणें । खेळुनि निजणें ॥
ही त्यांची । गादी हिरव्या पानांची ॥२॥


बाळ गुणी । वाइट वाटे फार मनीं ॥
दिवसभरी । खेळुनि आला परत घरीं ॥
झोपेंत । कितिदां गेला बागेंत ॥
धीर कुठें ? पहांट होता बाळ उठे ॥
बागेंत । धांव तसाची तो घेत ॥
मौज ती किती । कळ्या न दिसती । फुलेंच हंसती ॥
बाळ डुले । चहूंकडे पाहून फुलें ॥३॥


आईला । शोधाया धांवत गेला ॥
मग बोले । "आई ! बघ हीं गोड फुलें ॥
काल कळ्या । आज फुलें झाल्या सगळ्या ॥
कशा उमलल्या ? कुणीं हंसविल्या ? हांसत बसल्या ॥
कशा कळ्या ? आई सांग मला, सगळ्या ?" ॥४॥


मग आई । बाळाला उत्तर देई ॥
"खेळासी । जमति चांदण्या आकाशीं ॥
त्या हंसती । चहूंकडे पाहत बसती ॥
तों दिसल्या । कळ्या बिचार्‍या हिरमुसल्या ॥
कळवळल्या । फार चांदण्या मग रडल्या ॥
आंसूं पडले । ते दंव झाले । धांवत आले ॥
भुईवरी । पडले सार्‍या कळ्यांवरी ॥५॥


तो साचा। रंग पांढरा तारांचा ॥
कळ्यांवरी । चहूकडे जाउनि पसरी ॥
मग हंसल्या । कळ्या फुलें हंसतां झाल्या"॥
सर्व असें । आई बाळा सांगतसे ॥
ऐकुनि हें । बाळ तिच्या वदना पाहे ॥
कां न कळे । मिठी मारिली तिला बळें ॥
त्या काळीं । आई आनंदें हंसली ॥
हंसता रडली । आसवें पडलीं । त्याच्या गालीं ॥
तों साची । कळी उमलली बाळाची ! ॥६॥


— राम गणेश गडकरी

25 January 2013

गोदागौरव

तुज हृदयंगम रवें विहंगम-भाट सकाळीं आळविती,
तरू तीरींचे तुजवरि वल्ली पल्लवचामर चाळविती;
तुझ्या प्रवाहीं कुंकुम वाही बालरवी जणुं अरुणकरीं,
जय संजीवनि जननि पयोदे श्रीगोदे ! भवताप हरीं ॥१॥

अवयव थिजले, शरीर भिजलें, उठले रोम तृणांकुरसे,
सद्गद कंठीं बुदबुद करितें वचन घटोन्मुख नीर जसें;
अधर थरारे, अश्रुमलिनमुख हो मतिसंकर मदंतरीं,
जय संजीवनि जननि पयोदे श्रीगोदे ! भवताप हरीं ॥२॥

मधुमासामधिं मधूर हवा ती, स्पर्श मधुर तव मधुर चवी,
सायंप्रातः सेवियली ती साखर वानिल केविं कवी?
किति कितिदां तरि तरंग तुझिये अवलोकियले म्यां नवलें !
अभिनव तनुला जलकुंभ्यासम तवावगाहन मानवलें ॥३॥

अस्तोन्मुख रवि कुंकुम, केशर, चंदन वाहुनियां तुजला,
वसंतपूजा करितां तूझी तासावरूनि दिसे मजला;
करिती झुळझुळ विंझणवारे या समयीं तुज त्या झुळकी,
संध्या करितां रमवि तुझें हें दर्शन देवि ! सुमंजुळ कीं ! ॥४॥

गंगे ! येतां ग्रीष्म दिनान्ती पवनहि तव जलकेलि करी,
जे रवितेजो-ग्रहणें करपति, ते कर चंद्र तुझ्यांत धरी;
मासे तळपति, तरंग झळकति, तुषार चमकति, जेविं हिरे !
या समयाला रुप तुझें हें दिसतें रम्य किती गहिरें ! ॥५॥

लंघुनि तट जें प्रावृटकालीं सैरावैरा धांवतसे,
तवौदार्य तें असीम होऊनि सलील वाहे सलिल नसे;
तल्लीलेमधिं तल्लीन न हो कल्लोलिनि ! कवि कवण तरी ?
जय संजीवनि जननि पयोदे श्रीगोदे ! भवताप हरीं ॥६॥

वरि घन वरसति धो, धो, इकडे महापुराच्या घनगजरीं
'कृष्ण कृष्ण' जन, 'झन चक झन चक' टाळ, मृदंगहि दंग करी
अभंग-गंगा जणुं शतधा ही वाहुनि मिसळे त्वदंतरीं,
जय संजीवनि जननि पयोदे श्रीगोदे ! भवताप हरीं ॥७॥

परिसर जलमय, वनकुसुमांनी झांकुनि जाती कुंप, वया,
उभय तटींचीं हिरवीं, चित्रित, शेतें डोलति ज्या समया,
तव तृण धान्यें, सुमनें, सुफले, सुचविति चंगळ हीं अगदीं !
गंगथडीचें रंगुनि राहे मंगलरुपचि भाद्रपदीं ॥८॥

सायंकालीं स्फटिकविमल तव गंगे ! जल नहि वानवतें
या समयाला सुधाकराचें वैभव त्यांतुनि कालवतें;
नयनमनोरम तरंगतांडव रसरुपी शिव करुनि हंसे,
स्वर्गंगेचें प्रतिबिंबचि जणुं गंगा होउनि हें विलसे ॥९॥

हिमऋतुमाजीं प्रभातकालीं बाष्प तवौघावर तरतें,
सकरुण वरुणें शाल धवल ते भासे घातलि तुजवरते;
जणुं म्हणुनिच जें सुखोष्ण लागे गे ! मज घे घे त्या उदरीं
जय संजीवनि जननि पयोदे श्रीगोदे ! भवताप हरीं ॥१०॥

शिशिरामाजीं गांगहि शिशिरचि, करी हिमाची बरोबरी,
ताप दुजे हिम हरिंतें परि तें भवतापातें काय करी ?
तया गदावरि गदा बसे ह्या––ह्या अगदाची निरंतरीं,
जय संजीवनि जननि पयोदे श्रीगोदे ! भवताप हरीं ॥११॥


– चंद्रशेखर

21 January 2013

जिऊ

नमुनेदार धनाजी धनीण त्याची बघोनि राजाऊ
ज्याला त्याला वाटे, क्षणभरि त्यांच्याकडे चला जाऊं.

तीं एकजीव दोघें असुनि असे त्यांस दूसरा जीव,
कन्या 'जिऊ' म्हणोनी; तत्प्रेमालय-रसाल राजीव !

गोधूमवर्ण तीचा हरणाच्या पाडसापरी डोळे,
स्नेहाळ वदन नामी, प्रसन्न विधुबिंब जेविं वाटोळे.

तो केशपाश काळा, भाळावरि लांब आडवें कुंकू,
जणुं म्हणति शब्द तीचे आम्ही कोकिलरवासही जिंकू.

घेती पाटिल साड्या हौसेच्या रेशमी किनारीच्या,
ऐनेदार खडीच्या झळकति चोळ्या तया कुमारीच्या.

साधींच कंकणें तीं, कदा तदाकार नागमोडीचे,
शोभति शुद्ध रुप्याचे तयांवरिल गोल गोठ जोडीचे.


येतां सुदिन सणाचा पुतळ्यांची माळ ती गळां घाली;
तेव्हां शृंगाराच्या माहित नव्हत्या नव्या तऱ्हां, चाली.

जाई आईसंगें मळ्यांत किंवा खळ्यांत ही कन्या
साधी निसर्गसुंदर दिसे तदा देवता जणों वन्या !

अपवादास्पद जितकी रूपवती गुणवतीहि ती तितकी,
बहुधा गुणरूपांचें व्यस्तचि दिसतें प्रमाण मूर्तिंत कीं !

कांतीव सूत ऐशा येत तिला शेवया वळायाला—
ह्या फेण्या ! म्हणुनि तिच्या लोकभ्रम कुराड्यांवरी झाला.

लावोनि गुळवणी वा पुरण करी सार ती मजेदार;
ऐसें कीं तें सेवुनि हुशार व्हावा मनुष्य बेजार.

गुलगुलित मलमलीपरि करी झराझर कशा पुरणपोळ्या,
काढुनि सुंदर कशिदा तिनें शिवाव्याहि रेखिल्या चोळ्या

ती निंदणी, खुरपणी, जाणे बारीक काम शेतीचें,
केवळ राजाऊचें वळण जसें उतरलें तसें तीचें.


— चंद्रशेखर (चंद्रशेखर शिवराम गोऱ्हे)


टीप : पाठ्यपुस्तकात पहिली दोन कडवी समाविष्ट नाहीत.